Organic Khajur Sheti – भारतीय शेती आता केवळ पारंपरिक पिकांपुरती मर्यादित राहिलेली नाही. हवामानातील बदल आणि बाजारपेठेची मागणी लक्षात घेऊन अनेक प्रयोगशील शेतकरी फळबागांकडे वळत आहेत. यामध्ये सध्या सर्वात जास्त चर्चेत असलेले पीक म्हणजे ‘खजूर’. वाळवंटी भागातील पीक म्हणून ओळखले जाणारे खजूर आता महाराष्ट्राच्या मातीतही सोन्यासारखे पिकू लागले आहे.
एकरी १२ ते १३ लाख रुपयांचा निव्वळ नफा मिळवून देणारी ही शेती कशी केली जाते, त्यातील तांत्रिक बाबी कोणत्या आणि विक्री व्यवस्थापन कसे करावे, याची इत्यंभूत माहिती आपण या लेखात घेणार आहोत.
खजूर शेतीसाठी जमिनीची निवड आणि हवामान : Organic Khajur Sheti
खजूर हे मुळात उष्ण कटिबंधातील पीक आहे. मात्र, योग्य नियोजन केल्यास ते महाराष्ट्रातील अनेक भागांत यशस्वी होऊ शकते.
- जमीन: खजूर शेतीसाठी मध्यम ते भारी आणि उत्तम पाण्याचा निचरा होणारी जमीन आवश्यक असते. ज्या जमिनीत पाणी साचून राहते, तिथे झाडांच्या मुळांना कुज लागण्याची शक्यता असते.
- हवामान: कडक उन्हाळा आणि कमी आर्द्रता असलेले हवामान खजुरासाठी पोषक असते. फळे पक्व होण्याच्या काळात (मे ते ऑगस्ट) पाऊस कमी असल्यास फळांची गुणवत्ता उत्तम राहते.
सेंद्रिय पद्धतीचा अवलंब : विषमुक्त शेती
खजुराच्या बागेत संपूर्णपणे सेंद्रिय पद्धतीचा अवलंब केला पाहिजे. रासायनिक खतांचा आणि कीडनाशकांचा वापर टाळून जमिनीचा पोत सुधारता येतो.
सेंद्रिय शेतीचे फायदे:
- उत्पादनाचा दर्जा: सेंद्रिय खजूर अधिक रसरशीत आणि चविष्ट असतात.
- खर्चात बचत: रासायनिक खतांवर होणारा हजारो रुपयांचा खर्च वाचतो.
- जमिनीचे आरोग्य: गांडूळ खत, शेणखत आणि जीवामृताच्या वापरामुळे जमीन सुपीक राहते.
सुरवातीला जरी खर्च जास्त वाटत असला, तरी एकदा बाग उभी राहिली की दरवर्षीचा व्यवस्थापन खर्च अत्यंत कमी असतो.
लागवड पद्धत : नर आणि मादी रोपांचे गणित
खजूर शेतीमध्ये सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे नर आणि मादी रोपांचे प्रमाण. खजूर हे ‘एकलिंगी’ झाड आहे, म्हणजेच नर फुले एका झाडावर आणि मादी फुले दुसऱ्या झाडावर येतात.
- प्रमाण: तज्ञांच्या अनुभवानुसार, १५ मादी झाडांमागे १ नर झाड लावणे आवश्यक असते.
- रोपांची निवड: सहसा खजुराची लागवड ‘टिश्यू कल्चर’ रोपांद्वारे केली जाते, जेणेकरून झाडांची जात आणि लिंग निश्चित असते.
परागीभवन (Pollination) : मानवी हस्तक्षेपाची गरज
नैसर्गिक रित्या खजुराचे परागीभवन वाऱ्याद्वारे किंवा कीटकांमार्फत होते, परंतु व्यावसायिक उत्पादनासाठी ‘हस्त-परागीकरण’ (Hand Pollination) करणे अनिवार्य आहे. जर परागीभवन व्यवस्थित झाले नाही, तर फळांची गळ होते किंवा फळे आकार घेऊ शकत नाहीत.
परागीकरणाची सोपी पद्धत :
- परागकण गोळा करणे: जेव्हा नर झाडाला फुले येतात, तेव्हा त्यातील परागकण एका बाटलीमध्ये जमा केले जातात.
- उपकरण तयार करणे: एका प्लास्टिक बाटलीच्या टोपणला दोन छिद्रे पाडली जातात. त्यात दोन बारीक नळ्या बसवल्या जातात.
- प्रक्रिया: एका नळीतून तोंडानी हवा फुंकायची, ज्यामुळे बाटलीतील परागकण दुसऱ्या नळीवाटे बाहेर पडतात. हे परागकण मादी फुलांच्या घडावर फवारले जातात.
- योग्य वेळ: परागीकरणासाठी १५ जानेवारी ते १५ फेब्रुवारी हा कालावधी सर्वात उत्तम असतो.
खजूर शेतीचे अर्थशास्त्र: ९ लाखांची गुंतवणूक आणि १२ लाखांचा नफा
कोणत्याही व्यवसायात गुंतवणूक आणि नफा यांचे गणित महत्त्वाचे असते. खजूर शेतीमध्ये सुरुवातीला खर्च जास्त असतो, कारण टिश्यू कल्चर रोपे महाग असतात आणि ठिबक सिंचन, खड्डे भरणे यासाठी खर्च होतो.
| तपशील | अंदाजे खर्च / उत्पन्न (एकरी) |
| सुरुवातीचा एकूण खर्च | रु. ९,००,००० |
| वार्षिक देखभाल खर्च | रु. ६०,००० ते ७०,००० |
| एका झाडाचे उत्पादन | १.५ ते २ क्विंटल (१५० – २०० किलो) |
| बाजारभाव (स्वतः विक्री) | रु. २०० प्रति किलो |
| एका झाडापासून उत्पन्न | रु. ३०,००० ते ४०,००० |
| एकूण वार्षिक निव्वळ नफा | रु. १२,००,००० ते १३,००,००० |
खजूर शेतीतील आव्हाने आणि खबरदारी :
कोणतीही शेती करताना आव्हाने असतातच. खजूर शेतीमध्ये खालील गोष्टींकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे:
- पाऊस: फळे काढणीच्या वेळी (जुलै-ऑगस्ट) जास्त पाऊस झाल्यास फळांना तडे जाऊ शकतात. यासाठी प्लास्टिक कव्हरचा वापर करणे फायदेशीर ठरते.
- पक्षी आणि कीड: फळांच्या घडांचे पक्षांपासून संरक्षण करण्यासाठी जाळीदार पिशव्यांचा वापर करावा लागतो.
- पाणी व्यवस्थापन: जरी हे वाळवंटी पीक असले, तरी फळधारणेच्या काळात नियमित पाणी (ठिबकद्वारे) देणे आवश्यक आहे.
खजूर शेती भविष्यातील ‘सुवर्णसंधी’ का आहे?
- वाढती मागणी: उपवास, आरोग्य जागरूकता आणि मिठाईमध्ये खजुराचा वापर वाढत आहे.
- दीर्घायुषी पीक: खजुराचे झाड एकदा लावले की ५० ते ६० वर्षांपर्यंत उत्पादन देते.
- कमी मजुरांची गरज: इतर पिकांच्या तुलनेत खजुराच्या बागेत मजुरांची गरज फक्त परागीकरण आणि काढणीच्या वेळीच भासते.
निष्कर्ष :
जर कष्टाला विज्ञानाची आणि योग्य बाजारपेठेची जोड दिली, तर शेती हा तोट्याचा व्यवसाय नक्कीच नाही. सेंद्रिय खजूर शेती हा अशा शेतकऱ्यांसाठी उत्तम पर्याय आहे ज्यांच्याकडे पाण्याचा निचरा होणारी जमीन आहे आणि जे काहीतरी नाविन्यपूर्ण करण्याची जिद्द बाळगतात.
Organic Khajur Sheti
